🩺 डॉक्टरांच्या कथा आणि व्यथा-13 🩺 मर्यादा शल्यक्रियाविशारदाच्या -डॉ. आर.एच. करमरकर

🩺 डॉक्टरांच्या कथा आणि व्यथा-13 🩺

मर्यादा शल्यक्रियाविशारदाच्या

-डॉ. आर.एच. करमरकर

वैद्यकीय क्षेत्रात डॉक्टर या नात्यानं काम करीत असताना मला भेटलेले नाना प्रकारचे रुग्ण आणि त्यांच्याशी जडलेलं नातं, यासंबंधीच्या आठवणी लिहिण्याची संपादकांची विनंती मी लगेच मान्य करून टाकली. माझ्या दृष्टीनं या आठवणींना आणखी वेगळी पार्श्वभूमी आहे. माझे वडीलही डॉक्टरच होते आणि त्यांच्या प्रभावाखाली या व्यवसायाचं शिक्षण घेताना मला आलेल्या अनुभवांनी माझं जाणिवांचं विश्व अधिक समृद्ध होत गेलं. माझे वडील १९०६ मध्ये मुंबई विद्यापीठाची एल्. एम्. एस्. परीक्षा उत्तीर्ण झाले होते आणि नंतर त्यांनी विजापूरमध्ये दवाखाना थाटला होता. वैद्यकीय महाविद्यालयात शिक्षण घेत असताना सुट्टीत विजापूरला गेलो की, माझा बहुतेक वेळ हा दवाखान्यातच जायचा. रुग्णांशी केवळ व्यावसायिक दृष्टिकोनातून न बोलता, त्यांना थोडी जरी माणुसकी दाखवली तर काय होतं ते मला तिथंच शिकायला मिळालं. स्वतःचं सूक्ष्मदर्शक यंत्र आणि अल्ट्राव्हायोलेट लॅम्प असलेले विजापुरातले ते एकमेव डॉक्टर होते. वेगवेगळ्या वैद्यकीय नियतकालिकांचं ते अगदी बारकाईनं वाचन करायचे. मला त्यांनी वैद्यकीय क्षेत्रातच प्रवेश घ्यायला लावल्यामुळे तर मी स्वतःला अगदी नशीबवानच समजतो.
मी माझं स्वतःचं अवघ्या तीन खाटांचं एक छोटेखानी इस्पितळ दादर रेल्वे स्थानकाजवळ १९४२ मध्ये थाटलं आणि शल्यक्रियाविशारद म्हणून माझ्या कामाला सुरवात केली. वर्ष-दोन वर्षं उलटली आणि एके दिवशी वसईहून चार-पाच कोळी माझ्याकडे आले. त्यांच्यापैकी एकाच्या पाठीवर एक चांगला गलेलठ्ठ पण बेशुद्धावस्थेतला इसम होता. दादर रेल्वे स्थानकापासून ते त्याला उचलूनच घेऊन आले होते. खवळलेल्या सागरात, आपल्या मच्छिमारी नौकेवरून उतरताना अंडाशयाच्या मागे जबरदस्त जखम होऊन त्याला मूर्च्छा आली होती. त्याची एकूण अवस्था बघताच, मला माझ्यापुढे कोणतं आव्हान उभं आहे, त्याची कल्पना आली. त्याची लघवी बंद झाली होती. शिवाय मूत्रमार्ग फाटल्यामुळे त्यातील विष रक्तात भिनून त्याला मूर्च्छा आली होती. हा ‘युरीमिया’चा पेशंट असल्याचं माझ्या ताबडतोब ध्यानात आलं. शिवाय रक्ताच्या गाठी होऊन त्या अंडकोषाच्या आत अडकल्यानं सुजून अंडाशय टरबुजाएवढं झालं होतं. मी त्याच्यावर लगेचच शस्त्रक्रिया केली. एका साध्या शस्त्रक्रियेनं मी त्याच्या अंडाशयातल्या रक्ताच्या गुठळ्या काढून टाकल्या, तर आणखी एक शस्त्रक्रिया करून कृत्रिम मूत्रमार्ग तयार करून तुंबलेल्या लघवीला वाट मोकळी करून दिली. त्यामुळे चमत्कारच घडला. ३६ तासांत तो शुद्धीवरही आला. तीन आठवड्यांनी मी जेव्हा त्याला घरी जायची परवानगी दिली, तेव्हा तो चारचौघांप्रमाणंच लघवी करू लागला होता. त्याचे सारे नातेवाईक इतके खूष झाले होते की, बँडबाजा वाजवत, नाचत, गात त्याला गावच्या वेशीपासून घरापर्यंत नेण्याचा त्यांचा इरादा होता. या साऱ्या ‘उत्सवा ‘त मीही सामील व्हावं, या त्यांच्या मागणीनं तर मी पार बावचळून गेलो. त्यांची भावना प्रामाणिक होती, पण मला त्या नाच-गाण्यात सामील होणं शक्य नव्हतं… मी कशीबशी समजूत काढली.
त्यानंतर जवळजवळ चाळीस वर्ष ती कोळी मंडळी माझ्याशी संबंध ठेवून होती. आणि अरबी समुद्रावर ‘डल्ला’ मारून परतल्यावर मिळालेल्या खजिन्यातली सर्वात ‘मौल्यवान लूट’ ते नित्यनेमानं माझ्याकडे पोचवीत. त्यांच्या त्या कृतज्ञतेच्या भावनेनं माझं मन आजही भरून येतं.

मृत्यूच्या दारापर्यंत जाऊन पोचलेला एक रुग्ण तेथून कसा परतला, याची ही एक कहाणी.
के.इ.एम्. इस्पितळातल्या माझ्या वॉर्डात १९४५ ते ५० च्या दरम्यान एक जण दाखल झाला. त्याच्या पायाला मोठी जखम झाली होती आणि ती पार सडून गेली होती. पूर्ण तपासण्या केल्यावर लक्षात आलं की, हे ‘गॅस गैंगरीन ‘चं प्रकरण आहे. आणि हे गँगरीनचं विष पार मांडीपर्यंत जाऊन भिनलं होतं. त्याच्या संपूर्ण पायालाच या विषारी जिवाणूंच्या संपर्कानं ग्रासून टाकलं होतं. प्राणवायूचा प्रचंड दाबानं मारा करून या गँगरीनच्या विषाणूंचा नाश करण्याची ‘हायपरबॅरिक ऑक्सिजन थेरपी’ (एच. ओ. टी.) त्या काळात निदान भारतात तरी येऊन दाखल झालेली नव्हती. गँगरीन प्रतिबंधक लसही तेव्हा उपलब्ध नव्हती. त्यामुळे त्या तरुणाचा पाय कापूनच टाकण्याशिवाय आमच्यापुढे अन्य पर्यायच उपलब्ध नव्हता, आणि त्यानंतरही हायड्रोजन पॅरॉक्साईडचं ड्रेसिंग करण्यापलीकडे आम्ही काही करू शकत नव्हतो. सल्फोनामाईड आणि खर्चिक ठरू शकणारं पेनिसिलीन वगळता अन्य कोणती जंतुनाशकंही त्या काळात उपलब्ध नव्हती.
या दुर्दैवी तरुणाला वाचवण्याच्या आमच्या मोहिमेत आणखी एक मोठा अडथळा होता. गँगरीनचा इतक्या मोठ्या प्रमाणावर संसर्ग झालेल्या या तरुणावर के.इ.एम्. इस्पितळातील दोन सुसज्ज ‘ऑपरेशन थिएटर ‘मध्ये शस्त्रक्रिया केल्यास, इस्पितळातील अन्यांना त्या रोग्याचा संसर्ग होण्याची शक्यता होती. अगदी दूरवर आणि एकांतातल्या जागीच त्याच्यावर शास्त्रक्रिया करायला हवी होती. इस्पितळाच्या आवारातच अशी जागा शोधून काढायची होती… अंगात विष भिनलेल्या अवस्थेतल्या त्या तरुणाच्या चेहऱ्यावरचं हास्य माझ्यातली उमेद कायम ठेवत होतं. मी इस्पितळाच्या सहायक डीनना जाऊन भेटलो आणि माझी समस्या त्यांच्यापुढे मांडली. इस्पितळाच्या मुख्य वास्तूत त्या रुग्णावर शास्त्रक्रिया करण्याची परवानगी तर त्यांनी अर्थातच नाकारली. पण इस्पितळातील शवविच्छेदन दालनाच्या पुढच्या व्हरांड्यात ही शस्त्रक्रिया करावी, असं त्यांनी सुचवलं. या व्हरांड्याचं रूपांतर तात्पुरत्या ऑपरेशन थिएटरमध्ये करून देण्याची तयारीही त्यांनी दर्शविली. ऑपरेशन टेबल म्हणून वापरण्यासाठी एक मोडकं-तोडकं लाकडी टेबल या व्हरांड्यात आणून टाकलं गेलं. आता माझ्यापुढे तिथं प्रखर प्रकाश देणारा दिवा कसा लावावा, हा प्रश्न होता. पण दरम्यानच्या काळात इस्पितळातील अधिकारी आणखीच उदार झाले होते! त्यांनी १०० वॅटचा एक बल्बही मला देऊ केला आणि माझं काम भागलं.
मागे वळून बघताना हे सारं वातावरण किती उपरोधिक होतं, तेच मला सारखं जाणवत राहतं. शेजारच्याच खोलीत, मृतदेहांची ‘बायोप्सी’ सुरू आहे आणि बाहेरच्या व्हरांड्यात एका ‘जिवंत प्रेता ‘वर शस्त्रक्रिया चालू आहे, असा हा सगळा प्रकार होता. त्या बिचाऱ्या रुग्णाचं ड्रेसिंगही आम्हाला त्याच खोलीत करावं लागलं.
पण त्याचं नशीब बलवत्तर होतं. त्या जीवघेण्या संसर्गातून तो बचावला. आमच्या हाताला यश आलं होतं. दोन महिन्यांनी तो इस्पितळातून घरी परतला. नंतर वीस वर्ष उलटली आणि एक दिवशी तो अकस्मात माझ्या घरीच येऊन उभा राहिला. त्याची प्रकृती पूर्णपणे ठणठणीत होती. वीस वर्षांपूर्वी जेव्हा मी त्याला पहिल्यांदा तपासलं होतं, तेव्हा त्याच्या बाबतीत आता आणखी काहीच करता येणं शक्य नाही, असं मीच मला स्वतःला बजावलं होतं. पण त्याची दुर्दम्य जीवनाकांक्षा आणि निर्धार यामुळेच तो मृत्यूच्या कराल दाढेतून परतू शकला होता काय?
तुम्ही कितीही कौशल्यानं आणि काळजीनं शस्त्रक्रिया केली, तरीही ऐन वेळी काहीतरी गुंतागुंत होऊ शकतेच. अशा आकस्मिक घटनांबाबत तुम्ही कितीही काळजी घेतली, तरीही ऐन वेळी काय होईल, ते कोणालाच सांगता येणार नाही. ग्रंथ हेच तुमचे सर्वात जवळचे मित्र असतात, या उक्तीनुसार तुम्ही हे पुस्तकी ज्ञान संपादन करायलाच हवं. कारण वैद्यकशास्त्रातील ग्रंथांमध्ये अशा आकस्मिक उद्भवणाऱ्या पेचप्रसंगांबांबतचा खूपच तपशील असतो. ग्रंथ तुमच्यापासून काहीच लपवून ठेवत नाहीत, हा मौल्यवान सल्ला मला माझ्या वडलांनीच दिला होता. त्यांचं स्वतःचंही वर्तन त्यानुसारच असायचं.
मी शस्त्रक्रिया केल्यानंतरही जिवंत राहिलेल्या एका पेशंटची ही कहाणी! एका प्रख्यात उद्योगपतीकडे तो कामास होता. ‘हायड्रोनेफ्रॉसिस’ होऊन त्याचं एक मूत्रपिंड प्रमाणाबाहेर मोठं झालं. मूत्राशयात खडा होऊन मूत्रमार्ग बंद झाल्यामुळे हा विकार त्याला झाला होता. अत्यंत नाजूकपणानं ही शस्त्रक्रिया करून तो खडा काढून टाकण्यात आला. नाजूकपणानं असं मुद्दाम सांगण्याचं कारण एवढंच की मूत्रमार्गाचा शेवटचा भाग हा अत्यंत तलम अशा स्नायूंनी बनलेला असतो आणि तो अशा शस्त्रक्रियेच्या वेळी फाटणं शक्य असतं. नंतरचा एक आठवडा सारं सुरळीतपणे सुरू होतं. त्याला लघवी करताना होणारा अडथळा दूर झाला होता आणि त्याच्या मूत्रपिंडाचा आकारही पूर्ववत झाला होता.
पण नंतर नको तेच घडलं. त्याच्या पोटातल्या जखमेतून मूत्र अन्यत्र जायला सुरवात झाली. मूत्रमार्ग फाटला असावा ही शंका माझ्या मनात आली आणि ‘इन्ट्रावीनस पायलोग्राफी ‘नं त्यावर शिक्कामोर्तबही झालं. कोणत्याही शल्यक्रिया-विशारदाला पूर्णपणे अस्वस्थ करून सोडणारी अशीच ही घटना
होती. या पेचप्रसंगावर सहजासहजी उपाय करता येणंही शक्य नव्हतं. माझ्या हातून जेवढी काळजी घेता येणं शक्य होतं, तेवढी मी शस्त्रक्रियेच्या वेळीच घेतली होती. आता माझ्यापुढचं मुख्य काम रुग्णाचं नीतिधैर्य खचू न देण्याचं होतं. आणि माझ्या मनाचा तोल जाणार नाही, याचीही जबाबदारी माझ्यावरच होती. वैद्यकीय व्यवसायात प्रवेश करून मला अवघी पाच वर्षं झाली होती. त्यामुळे माझ्या प्रतिष्ठेला धक्का लागेल की काय, या चिंतेनं मला ग्रासलं होतं.
दिवस उलटू लागले, तसतशी काळजी वाढत गेली. पेशंटला दररोज खूपच ताप येऊ लागला. त्या काळात पेनिसिलीनला पर्याय म्हणून फक्त अॅक्रोमायसीन हे एकच औषध उपलब्ध होतं. पण सुदैवानं ते थोड्याफार प्रमाणात गुणकारी ठरत होतं. त्या पेशंटच्या काळोख्या भवितव्याशिवाय दुसरा कोणताही विचार त्या काळात माझ्या मनात क्वचितच यायचा. पण सुदैवानं, माझ्या वडलांनी वारंवार केलेला उपदेश मला अगदी वेळेवर आठवला आणि मी तातडीनं ‘इयरबुक ऑफ युरॉलॉजी’ विकत आणलं. ‘बोअरीज फ्लॅप’ या नावानं सध्या प्रसिद्ध असलेल्या एका शस्त्रक्रियातंत्राचा त्या ‘इयरबुक ‘मध्ये उल्लेख होता. मी तातडीनं कॉलेजच्या ग्रंथालयाकडे धाव घेतली आणि एका अमेरिकन नियतकालिकातून डॉ. बोअरी यांचाच त्यासंबंधीचा लेख शोधून काढला. अखेरीस त्या तंत्रानं मी शस्त्रक्रिया केली आणि ती यशस्वीही झाली. माझ्या आनंदाला पारावार उरला नव्हता.
त्या काळात के.इ.एम्. इस्पितळात दर आठवड्याला आमचे अत्यंत आदरणीय गुरू डॉ. आर. एन्. कुपर यांच्या अध्यक्षतेखाली बैठका घेऊन चर्चा करण्याची पद्धत होती. अशाच एक बैठकीत मी या शस्त्रक्रियेसंबंधातील माझ्या अनुभवांचं कथन केलं. डॉ. कुपर यांनी त्या वेळी पाठीवर मारलेली शाबासकीची थाप अजूनही माझ्या स्मरणात आहे.
अखेरच्या श्वासापर्यंत निधड्या छातीनं लढा देऊनही अखेर मृत्यूला सामोरं जावं लागलेल्या एका तरुण स्त्रीरोगतज्ञाचा हा अनुभव मनाला अक्षरशः चटका लावणाराच. वयाच्या अवघ्या ४२ व्या वर्षी कर्करोगानं त्याला ग्रासलं आणि सात महिन्यांच्या काळात विविध तपासण्या, शस्त्रक्रिया, किरणोपचार आणि केमोथेरपी अशा मार्गानं जाऊनही अखेर त्याला मृत्यूच्या दरवाजातून पुढे जावं लागलं.
अशा प्रकारच्या अनुभवातून अनेक डॉक्टरांना जावं लागलं असणार. पण इथं सारंच आगळंवेगळं होतं. अत्यंत उमद्या स्वभावाचा, प्रसन्न व्यक्तिमत्त्वाचा धट्टाकट्टा असा हा डॉक्टर, एका स्त्रीरोगतज्ञ महिलेशीच त्याचा विवाह झाला होता आणि दोघेही एका सरकारी इस्पितळात नोकरी करत होते. यौवनाच्या उंबरठ्यावरील दोन सुरेख मुलं हा त्या दांपत्याच्या दृष्टीनं आयुष्यातला सर्वात मौल्यवान ठेवा होता. पण त्या डॉक्टरला एकच व्यसन होतं. धूम्रपानाचं. पत्नी आणि अन्य नातेवाइकांनी वारंवार इशारा देऊनही तो सिगरेट सोडायला काही तयार नव्हता.
मे १९९० मध्ये त्याला पाठदुखीचा त्रास सुरू झाला. त्याच्या छातीतही डाव्या बाजूला जरा खाली वेदना सुरू झाल्या. क्ष-किरण तपासणी आणि नंतर सी. टी. स्कॅन यांतून त्याच्या डाव्या फुफ्फुसाच्या तळाला कर्करोगाची लागण असल्याचं निष्पन्न झालं. ‘सायटोलॉजी ‘चा निष्कर्षही आला आणि भीतीनं आम्हा सर्वांच्या तोंडचं पाणी पळालं. पण आमचा पेशंट आणि त्याची डॉक्टर पत्नी या दोघांनीही ज्या धीरानं आल्या प्रसंगाला तोंड दिलं, ते बघून आम्ही अक्षरशः स्तंभित झालो होतो. एका प्रख्यात कर्करोगतज्ञाच्या ताब्यात आम्ही या पेशंटला देऊन टाकलं होतं. त्यानं क्षणाचीही उसंत न घेता १० जुलै रोजी ब्राँकोस्कोपी केली. सारं काही कठीणच असल्याचे निष्कर्ष पुनःपुन्हा ऐकावे लागत होते. २४ जुलै रोजी त्याच्यावर शस्त्रक्रिया केली जाणार होती. तोपर्यंत त्याचं मनोधैर्य खचणार नाही, एवढीच काळजी घेण्याचं आमच्या हाती उरलं होतं… आणि हा डॉक्टर पेशंटही एवढ्या निधड्या छातीचा होता की, ब्राँकोस्कोपी झाली त्या दिवशी दुपारी दोननंतर तो आपल्या मुलाच्या महाविद्यालयीन प्रवेशासाठी चक्क एका भल्यामोठ्या रांगेत जाऊन उभा राहिला होता! दुपारी दोन वाजताच हा इसम कर्करोगाच्या चाचण्या देऊन इथं आला आहे, अशी त्या रांगेतल्या अन्य कुणाला कल्पना तरी आली असेल का?
ब्राँकोस्कोपी करून ऑपरेशन थिएटरमधून बाहेर आल्या आल्या या पठ्ठ्याने पहिला प्रश्न काय विचारावा? माझ्यावर शस्त्रक्रिया कधी करणार आहात, अशी त्याची पृच्छा होती… दुसऱ्याच दिवशी त्यानं आपल्या चार्टर्ड अकाऊण्टण्ट मित्राला बोलावून घेतलं आणि आपले सारे आर्थिक व्यवहार त्याच्याकडून तपासून घेतले. आयकराची काही बाकी राहिली आहे काय, याचीही विचारणा त्यानं त्याच्याकडे केली. मग त्यानं इस्पितळातल्या आपल्या सहकारी मित्रांना फोन करून स्वतःच्या आजाराची कल्पना दिली. अवाक् होऊन त्यांच्या तोंडून शब्दही फुटेना, तेव्हा आमच्या या डॉक्टर मित्रानंच त्यांना उलट धीर दिला. लवकरच म्हणजे शस्त्रक्रिया झाल्यावर मी त्वरित तुम्हा सर्वांना भेटायला येतो, असं त्यानंच त्या सर्वांना सांगून टाकलं. याला म्हणतात आशावादी मनोवृत्ती…
अखेर शस्त्रक्रियेचा दिवस उजाडला. शस्त्रक्रियेसाठी त्याच्या छाती- वरून सुरी फिरविण्यात आली आणि आतमध्ये एक नजर टाकताक्षणीच डॉक्टरांचा निर्णय झाला’ अशक्य!’ आतली गुंतागुंतच अशी होती की, शस्त्रक्रिया करून काहीच फायदा नव्हता…
माझ्या पायाखालची जमीनच दुभंगतेय की काय, असंच मला वाटलं. मनाच्या त्याच अवस्थेत बाहेर जाऊन, त्याची पत्नी आणि भाऊ यांची समजूत काढायचं काम माझ्यावर येऊन पडलं होतं. किरणोपचार आणि केमोथेरपी यांच्यावर माझा अत्यंत गाढ विश्वास असल्याचं चित्र निर्माण करणं, एवढंच माझ्या हाती होतं. अगदी अखेरच्या क्षणापर्यंत पेशंट आणि त्याचे नातेवाईक यांचं मनोधैर्य खचून जाणार नाही, अशा रितीनं वागण्याची आणखी एक जबाबदारी शल्यविशारदावर आलेली असते. माझ्या कामाचा एक भाग म्हणूनच मी आता ढळढळीत खोटं बोलणार होतो.
शस्त्रक्रियेच्या दुसऱ्याच दिवशी आमच्या पेशंटनं जो स्वतः डॉक्टर होता-शल्यक्रियाविशारदाला विचारलं… तुम्ही कोणत्या पद्धतीनं शस्त्रक्रिया पार पाडली? त्या शल्यक्रियाविशारदानं अत्यंत हुषारीनं आणि तितक्याच हळुवारपणानं उत्तर दिलं : या हल्लीच्या आधुनिक युगात केमोथेरपीसारखे उपाय उपलब्ध असताना डॉक्टरला शस्त्र वापरण्याची गरजच काय? निदान त्या क्षणी तरी ते चातुर्यानं दिलेलं उत्तर ऐकून आमच्या पेशंटचं समाधान झालेलं दिसलं. का, कोणत्याही शस्त्रक्रियेनं आपलं दुखणं बरं होणं शक्य नाही, हे ठाऊक असल्यानं तो आपलं समाधान झाल्याचा बहाणा करीत होता, देव जाणे?
त्यानं आता जीवनाचा जास्तीत जास्त उपभोग घ्यायचा ठरवलं आणि अतुलनीय असं धैर्य दाखवून, स्वतःच्या नशिबाला कधीही बोल न लावता त्यानं गप्पा-गोष्टी, हास्य-विनोद आणि स्वतःच्याच आजाराची खिल्ली उडवणं सुरू केलं. किरणोपचार आणि केमोथेरपी यांचे वरकरणी दिसून येणारे परिणाम तरी भयंकरच होते. अन्ननलिकेच्या अगदी जवळपासच केमोथेरपी सुरू असल्यानं, त्याला गिळण्यास कमालीचा त्रास होत होता. आहार कमी झाला आणि त्याचा त्याच्या प्रकृतीवरच परिणाम झाला. काही वेळा तर त्याच्या वेदना इतक्या पराकोटीच्या असत की, मॉर्फिनची इंजक्शनं शिरेतनं देऊनच त्यावर थोड्याफार प्रमाणात मात करता यायची. जास्तीत जास्त वेळ आम्ही त्याला झोपवूनच ठेवायचा प्रयत्न करायचो आणि उरलेल्या वेळात तो अधिकाधिक प्रसन्न आणि हसतमुख दिसण्यासाठी झगडायचा. अखेर, मला मानसोपचारतज्ञाची मदत घेणं भाग पडलं. त्याच्या आणि माझ्याही मतानं आमच्या पेशंटला लागलेलं हे नवं व्यसन, पूर्वीच्या धूम्रपानाच्या व्यसनाप्रमाणं त्याला आनंद तर मुळीच
मिळवून देत नव्हतं. उलट आपल्या वेदना आणि नैराश्य इतरांना जाणवू नये, म्हणून त्यानं धारण केलेला तो निव्वळ एक मुखवटा होता.
पुढचे पाच महिने त्याला दररोज वाढत्या प्रमाणात जंतुनाशकं द्यावी लागायची. वारंवार द्यावा लागणाऱ्या या इंजक्शनांमुळे त्याच्या दोन्ही हातापायांच्या शिरांची निव्वळ चाळण उडाली होती. त्याचं वजनही कमी होत चाललं होतं आणि अखेरीस तर ते जवळजवळ ५५ पौंडांनी कमी झालं होतं. कांजी आणि दूध याखेरीज कोणताही अन्नपदार्थ त्याला गिळता येत नसे.. सप्टेंबर- ऑक्टोबरमध्ये त्याला केमोथेरपीच्या तिसऱ्या सत्राला सामोरं जावं लागलं. त्याच्या रक्तातल्या पांढऱ्या पेशींचं प्रमाण कमालीचं घटलं होतं… गुंतागुंत वाढत चालली होती. पण त्याला तातडीनं रक्त देण्यात आलं आणि जंतुनाशकांचाही जबर मारा करण्यात आला. त्यामुळेच या इहलोकीवरचं त्याचं अस्तित्व टिकून राहिलं होतं.
या काळातही त्याचं विनोदाचं इंद्रिय मात्र चांगलंच शाबूत राहिलं होतं. केमोथेरपीच्या दुसऱ्या सत्रानंतर त्याच्या डोक्यावर एकही केस शिल्लक राहिला नव्हता, तेव्हा त्यानं आपल्या भावाला एक गांधी टोपी आणून द्यायला सांगितलं. आता आपण काँग्रेस पक्षात प्रवेश करणार आहोत, असंही तो येणाऱ्या जाणाऱ्याला सांगत असे. एकदा तर त्यानं मला सांगूनच टाकलं, की या आजारानंतर जर मला शस्त्रक्रिया करता येईनाशा झाल्या, तर मी छातीच्या कर्करोगावरील सल्लागार डॉक्टर म्हणून सहज काम करू शकेन… स्वानुभवानं मला प्राप्त झालेलं ज्ञान अन्य कोणत्याही तज्ञ डॉक्टरकडे तरी कसं असू शकेल, असंही तो हसत हसत म्हणायचा!

१४ नोव्हेंबरला त्याच्यावर पुन्हा एकदा ब्राँकोस्कोपी करण्यात आली. परिस्थितीनं आता आणखीनच गंभीर वळण घेतलं होतं. त्याच्या हृदयाचे ठोके मिनिटाला ३० ते ४० या गतीनं वाढू लागले होते, तर नाडीचा वेग मिनिटाला १२४ ते १३० या गतीनं पुढं जात होताः त्याचा रक्तदाबही कमालीचा उतरला होता. २५ नोव्हेंबर रोजी त्याला आलेला हृदयविकाराचा झटका इतका जबरदस्त होता की, इस्पितळातल्या इस्पितळात अतिदक्षता विभागापर्यंत तरी त्याला आम्ही घेऊन जाऊ शकतो की नाही याचीच काळजी आम्हाला लागून राहिली होती. ‘कार्डियाक कॅथेटर’ असं उपकरण त्याला लावण्यात आलं… कार्डियाक मॉनिटरवरनं दिसणारी त्याच्या हृदयाची धडधड आमच्या काळजाचे ठोके चुकवणारीच होती.
त्याच्या जिद्दीचं पुन्हा एकवार दर्शन घडलं ते अतीव दक्षता विभागातल्या त्याच्या वास्तव्यात. अगदी गोड बोलून तो तिथल्या वॉर्डबॉइजना खूष ठेवायचा तर वैतागलेल्या आर. एम. ओं.ना तो आपल्याला झोपेची इंजक्शनं देऊन मोकळं करायला सांगायचा. सहा खाटांच्या त्या विभागात अगदी समोरच्या रांगेतल्या रुग्णांनाही त्यानं आपलं मित्र बनवून टाकलं होतं. अतीव दक्षता विभागात काढलेल्या क्ष-किरण छायाचित्रांमुळे त्याच्या फुप्फुसांचा विकार चांगलाच बळावल्याचं स्पष्ट दिसून येत होतं. ‘एकोकार्डिओग्रोफी ‘नंतर त्याच्या हृदयाची शक्तीही कमीच होत चालल्याचं दिसून येत होतं. शेवट आता फार दूर राहिलेला नाही, हे आता अगदी स्पष्टपणे जाणवू लागलं होतं… तरीही ‘नेव्हर से डाय!’ या भावनेतून डॉक्टरांनी आपले प्रयत्न सोडलेले नव्हते… १३ डिसेंबरला त्याला इस्पितळातून घरी पाठवण्यात आलं आणि हृदय अत्यंत कमजोर झाल्यामुळे पुन्हा एक आठवड्यासाठी २८ डिसेंबरला इस्पितळात भरती करून घेण्यात आलं. ३ जानेवारीला आम्ही पुन्हा त्याला इस्पितळातून घरी पाठवलं, तेव्हा आमच्या हाती आता काहीच शिल्लक राहिलेलं नाही, याबद्दल आमची खात्री झालेली होती.
जानेवारी ८, १९९१ हा या ग्रहावरील त्याचा अखेरचा दिवस ठरला. त्या दिवशीही तो अत्यंत प्रसन्न आणि टवटवीत दिसत होता. डॉक्टर येतील म्हणून तो स्वच्छ कपडे परिधान करून नीटनेटकेपणानं आपल्या अंथरुणावर पहुडला होता. सुदैवानं त्याची वाणी मात्र अगदी स्वच्छ राहिली होती. आम्हा डॉक्टर मंडळींचे अथक प्रयत्न बघून विनोदानं त्यानं आपल्या पत्नीला विचारलं की, आणखी काही डॉक्टरांना बोलवावं काय किंवा पुन्हा अती दक्षता विभागात जायचं काय?
मृत्यूनं झडप घालण्यापूर्वीचा अर्धा तासदेखील अगदी नाट्यपूर्ण ठरला. तो ज्या सरकारी इस्पितळात काम करीत होता, तिथं त्याचे काही अगदी जवळचे मित्रदेखील होते. त्यांच्यातल्याच एकाला तोही डॉक्टरच होता – त्याला भेटण्याची अगदी उत्कट इच्छा त्यानं व्यक्त केली होती. आमच्या पेशंटच्या मृत्यूपूर्वी अर्धा तास तो तेथे आला. अगदी हसत हसत आमच्या पेशंटनं त्याला सांगितलं की, मी आता निघतोय. जणू काही सुट्टीत हुंदडायला, डेक्कन क्वीन पकडून तो पुण्याला निघाला होता! – त्यानंतर मात्र तो एक शब्दही बोलला नाही… शेवटच्या १०-१२ मिनिटांत तो अगदी शांतपणे पहुडला होता… अशाच अवस्थेत त्याचा अंत झाला.
या साऱ्या कालखंडात, सामोऱ्या येणाऱ्या आपत्तींना तितक्याच धीरानं आणि निधड्या छातीनं तोंड देणाऱ्या त्याच्या पत्नीबद्दल जर मी दोन शब्द लिहिले नाहीत, तर ही कहाणी अधुरीच ठरेल… स्वतःला होत असलेलं दुःख जराही दिसू न देता तिनं नक्ऱ्याची काळजी घेतली. सात महिन्यांच्या या काळात तिच्या आईनंही उचललेल्या जबाबदाऱ्यांना सीमा नव्हती. पेशंटच्या खाण्यापिण्याची सारी काळजी तीच घेत होती… त्या दोघींनी त्या सात महिन्यांत रात्रींचे अक्षरशः दिवस केले होते…