एक ‘श्रीमंत’ दिवाळी! मंजू काणे
‘श्रीमंत’…
वृद्धाश्रमाची पाटी वाचून मी आत शिरले…
मला आश्चर्यच वाटलं. कुणी असं कसं नाव दिलं असेल या वृद्धाश्रमाला…??
आत गेले तर समोर कुणीच दिसलं नाही. पण खमंग वास मात्र आतून कुठूनतरी येत होता. माझी पावलं वासाच्या दिशेनं जाऊ लागली…
वृद्धाश्रमाच्या स्वैपाकखोलीतून खमंग वासासोबत हसण्या-खिदळण्याचा आवाज येऊ लागला. आत मला जे दृश्य दिसलं ते पाहून मी अचंबित झाले नाही तर नवलच…
दोन आज्या मोठ्या कढईमध्ये पोहे भाजत होत्या. दोघी जणी लाडू वळत होत्या तर दोन आज्या करंज्यांना सुरेख आकार देत होत्या.
आजोबा पण काही मागे नव्हते बरं का… चकलीच्या सोर्‍यातून सुरेख चकल्या त्या थरथरत्या हातातून पडत होत्या.
कुणा आजोबांचं चिवड्यासाठी मिरची कढीपत्ता खोबऱ्याचे काप करणं चाललं होतं. वातावरण कसं प्रफुल्लित होतं. कुठंही माझ्या मनात कल्पिलेली मरगळ, उदासिनता नव्हती.
सगळे हसत खेळत एकोप्यानं एकमेकांना कोपरखळ्या मारत कामाचा आनंद लुटत होते.
“अहो आजी… जरा साखर बेतानंच घाला पाकामध्ये… तुमच्या हाताचा गोडवा आहे आधीच… त्यात…”
तर आजी म्हणतात, “अहो भाऊ, जरा तोंडात कमी आणि चिवड्यात काजू पडू देत हो…!”
“अहो साठेकाकू, चिवडा तुमच्यासारखा झणझणीत होऊ दे बरं का!”
कुणी बाहेर आलंय याची जराही शुद्ध त्या तरुणांना नव्हती. मी अजूनही अवाक् होते.
निवृत्त झाल्यावर थोडा फराळ आणि थोडी देणगी द्यावी अश्या उद्देशानं मी तिथं आलेली. एवढ्यात ‘श्रीमंत’चे व्यवस्थापक मागून आले. त्यानी माझी ओळख करून दिली. मी तिथंच त्यांच्या शेजारी फतकल मारून बसले व त्यांच्या गप्पात रममाण झाले.
इतक्या मोठ्या प्रमाणात चिवड्या लाडू हा काय प्रकार असेल? माझ्या डोळ्यातील प्रश्नचिन्ह पाहून न विचारताच एका आजीनी सांगायला सुरुवात केली…
“सगळा फराळ आम्ही इथं आपल्या हातांनी बनवतो. आम्ही कधीही फराळ कुणाच्या घरून येईल म्हणून वाट पाहत नाही की कुणी भेटायला, आश्रम पाहायला येणारे घेऊन येतील, अशी आशाही ठेवत नाही.
“आमच्या इथल्या काही जणांकडे पेशन्स आहे. काही जवळ थोडी माया ठेऊन आहेत. त्यातून आम्ही सगळे सामान आणून एकत्र फराळ करतो. केलेला फराळ आम्ही थोडा जवळच्या अनाथाश्रमात जाऊन तिथल्या चिमण्या पिल्लांना खाऊ घालतो. थोडा रस्त्याच्या कडेच्या गरिबांना वाटतो, तर थोडा मागच्या गल्लीतल्या झोपडपट्टीत जाऊन देऊन येतो.
“अग नुसती दिवाळीच नाही, तर नाताळचा सण पण आम्ही जोरदार साजरा करतो. या नेने काकू आहेत ना, त्या मस्त केक बनवतात. आणि हे अंतू काका मस्त सांताचा ड्रेस घालून छोटी छोटी गिफ्ट्स आणून वाटत सुटतात.
“एखाद्या गरीब शाळेच्या बाहेर उभे राहून होतकरू विद्यार्थ्यांसाठी कितीतरी पेन, पेन्सिली, कंपास अशा वस्तू त्यांच्या जादूच्या पोतडीतून बाहेर निघतात. संक्रांतीला आम्ही इतर वृद्धाश्रमात तिळगुळ घेऊन जातो. इथं नेहमी मुलांचं येणं जाणं असतं.
“आश्रमातले एक आजोबा गायक होते… पण अर्धांगवायूमुळं ते इथे विश्रांती घेतायत. बाहेरची फी परवडत नसल्यानं उदयोन्मुख गायक त्यांचं मार्गदर्शन घ्यायला इथं येतात. नात्यांचं गणित चुकलेले काका मुलांची गणिताची भीती घालवतात! इथल्या आज्या माहेर नसलेल्या मुलींचं बाळंतपण करतात…”
मी जरा भीत भीतच त्यांच्या घरच्यांचा विषय काढला. इतका वेळ उत्साहाने बोलणारे जरा गप्प झाले. काम करते हात थबकले.
तितक्यात बाहेरून नानुमामा वयाला न शोभेल असे धावत आले…
त्यांच्या हातात एक कंदील होता, जो त्यांनी दोन दिवस बसून स्वतः तयार केला होता. सगळ्यांनी केलेल्या कौतुकानं फुलून जाऊन त्याच उत्साहाच्या भरात ते दारावर टांगायला निघूनही गेले.
व्यवस्थापक म्हणाले, “हे नानुमामा… तरूण वयात दोन लहान बहिणींची जबाबदारी अंगावर टाकून आई वडील देवाघरी गेले. स्वतःच्या मुलींप्रमाणे नानुनं बहिणींना वाढवलं. कधी आईच्या मायेनं जाणत्या वयाची शिकवण दिली तर वडिलांच्या मायेनं बाहेरच्या जगापासून संरक्षण केलं…
“शिकवून सावरून चांगल्या घरी त्यांची पाठवणी करण्याच्या नादात लग्नाचं वय कधी उलटून गेलं ते कळलंच नाही! दोन्ही बहिणींनी गरज लागेल तेव्हा भावाला आधारासाठी बोलावून घेतलं. आता वय झालं… नानुला एकटं राहावेना. पण दोन्हीही बहिणींनी एकाकी भावाची जबाबदारी घ्यायला नकार दिला.
“एक म्हणे, ‘माझ्या हातात काही नाही… माझं घर सुनांच्या इशाऱ्यानं चालतं’; तर दुसरी म्हणते, ‘माझंच मला होत नाही, याचं कोण करणार?’
“भरीत भर म्हणजे राहती जागा नूतनीकरणासाठी पाडायचं ठरलं तेंव्हा दोघींनी आपला हक्क मागितला! निराश नानुमामाची पावलं इथं वळली, ती कायमचीच…!”
मागच्या वर्षी व्यवस्थापकांना एका लग्नसमारंभात नखशिखांत दागिन्यांनी मढलेल्या दोघी बहिणी दिसल्या; आपापल्या सुनांची तक्रार करताना… अंगावरची श्रीमंती चेहऱ्यावर अजिबात दिसत नव्हती.
मला नानुमामांचा आत्ताचा आनंदी चेहरा डोळ्यासमोर आला. प्रमिलाताईंचा भाऊ त्यांना इथे सोडून गेला. कोणाची मुलं परदेशात तर कोणाच्या मुलांना अडगळ. कुणाकडे जागेची अडचण… वेगवेगळ्या स्तरातून आलेले सगळे इथं मात्र एकोप्यानं रहात होते.
वत्सलाताई म्हणाल्या, “हे गेले… पदरी मूलबाळ नाही. मी स्वतःच कुणावर भार नको, म्हणून इथं आले. एकच भाऊ मला… खूप श्रीमंत आहे; पण साधं भाऊबीजेला इतक्या वेळेला बोलावूनही येत नाही. नशिबी पाडवा नाही की भाऊबीज नाही… काय उपयोग दिवाळीचा!
“असं नैराश्य आलं असतानाच नानुमामांनी मला भाऊबीजेला बहीण मानलं आणि ओवाळायला लावलं. वर ओवाळणी म्हणून लोकर आणि सुया दिल्या आणि हक्कानं सांगितलं, ‘थंडी जवळ आलीय लवकर स्वेटर विणून ठेव!’
“तेव्हापासून मी स्वतःला त्या लोकरीच्या उबदार वीणेत गुंतवून घेतलंय… आता एकच नाही, अनेक श्रीमंत भावांची मी लाडकी बहीण आहे!”
रखरखीत उन्हाला तिन्हीसांजेचे वेध लागले होते. बऱ्याचदा ही कातर वेळ जीवघेणी असते, पण इथं तसं नव्हतं. बाहेरचं अंगण पणत्यांनी उजळलेलं होतं. तुळशीवृंदावनात मंद दिवा तेवत होता. आकाशकंदीलाचं तेज चंद्रालाही लाजवत होतं.
सगळेजण ठेवणीतले कपडे घालून तयार झाले होते. थोड्याच वेळात नवगायक समूहाचं आगमन होणार होतं. आपल्या गुरूला गुरुदक्षिणा देण्यासाठी… सदाबहार गाण्यांनी आश्रमाचा कानाकोपरा निनादणार होता. आरोह-अवरोह-आलापानं कोपरा न् कोपरा शब्दसुगंधी होणार होता!
मी हळूच तिथनं बाहेर आले… कुठं मी कवडीमोल मदत करायला मोठ्या गर्वानं तिथं गेले होते! पिशवीतलं एव्हढंसं वाटायला घेतलेलं फराळाचं पुडकं मला लाजिरवाणं करून गेलं.
मोठ्या दिमाखात त्या श्रीमंत वृद्धाश्रमाच्या पाटीकडे माझं लक्ष गेलं आणि कळलं, ‘स्वर्ग’ म्हणजे काय! त्यासाठी ‘आभाळा’तच जायला हवं असं नाही! थोडी नजर आपल्या पलिकडे टाकली, तर हा स्वर्ग आपल्यापाशीच आहे.
त्या ‘श्रीमंत’ वृद्धाश्रमाला मानाचा सलाम ठोकून माझी पावलं घराकडे वळली.
— मंजू काणे
